Elektrik Üretiminde Rekabet

Dünyada gelişmiş ve gelişmekte olan piyasalar da elektrik de özelleştirme ve rekabet sürecinden geçti. İşte dünyadan iki örnek...

Âlt yapı sektörlerini özel sektör katılımına açmak ile alt yapı sektörünü rekabete açmak birbiri ile bağlantılı olmakla birlikte, mutlaka birarada gitmek zorunda olmayan konulardır. Rekabet Kurumu’nun sunduğu raporlarda birçok endüstrileşmekte olan ülkede, bu arada Türkiye’de de, özelleştirmenin bir yerde yeni bir fınans biçimi, özel bir fınans modeli olarak kullanılabildiği görülüyor, Türkiye ile ilgili örnek oluşturması bakımından, endüstrileşmekte olan ülkelerden bazı 1980 sonrası yeniden yapılanma örneklerine bakmakta fayda olacaktır. Örneğin, 1980 sonrasında askeri rejim altında ekonomisi büyük dönüşümler geçiren Şili’de elektrik sektörü de yeniden yapılandırılmıştır. Şili elektrik sektörü, boyutları itibariyle Türkiye’de-kinden oldukça küçük olması nedeniyle, karşılaştırma için çok uygun bir örnek olmasa da, yeniden yapılandırma öncesinde sektörü sağlıklı bir şekilde dönüşüme hazırlayacak kurumsal ve hukuki yapıları oluşturmanın önemine işaret etmesi bakımından dikkat çekicidir.

  

Şili örneği

Şili, elektrik sektörünün mümkün olan her kademesine rekabet sokma konusuna baştan itibaren özel bir dikkat gösterdi. Sektörün özelleştirmeye hazırlanması aşamasında ileride rekabet şartlarının oluşmasına özen gösteren bir tutum izlendi. Yeniden yapılandırma süreci özelleştirme öncesinde başlamış, bu süreçte bir taraftan sektör rekabete hazırlanırken, diğer taraftan rekabet olamayacak kademeler için gerekli regülasyon yapısı oluşturulmaya çalışıldı.

Strateji olarak özelleştirmeden önce bir regülasyon sistemi oluşturulmasına gidildi. Daha önceki yapıyı tamamen bozmadan, bazı özel üreticilerin ve özel aktörlerin kademeli olarak sektöre girmesine izin verildi, yeni regülasyon sistemi bir tür simülasyon yapılırcasma önce denendi. Bu hazırlıkların arkasından özelleştirmeye geçilmiş ve doğrudan halka arz yöntemi ile kamu şirketleri özelleştirildi. Şili, üretim kademesinde İngiltere’deki düzenlemelere çok benzer düzenlemeler yaptı. Yeni özel üreticilerin serbestçe sektöre girebilecekleri rekabetli bir yapı hedeflendi, bu çerçevede fıyatlann doğrudan rekabet şartlarında oluştuğu bir toptan elektrik piyasası kuruldu.

İngiltere’de olduğu gibi, üreticilerle tüketicilerin doğrudan ve uzun vadeli sözleşmeler yapıp, elektriği doğrudan birbirlerinden alıp satabilmelerine imkan tanındı. Şili’de bir taraftan regülasyon yöntemini belirleme çalışmalan sürerken, bir taraftan da ülke iki tane iletim ağına bölündü. Bundan amaç, iletim ağlarını işleten şirketlerin performanslarını karşılaştırmak suretiyle bir tür rekabet yaratmak, böylece iletim ağlannm regülasyonunda ortaya çıkan, ağı ekonomik bakımdan etkin bir şekilde genişletecek yatırımların teşviki ve gerçek maliyetlerin ortaya çıkarılması gibi sorunları azaltmak oldu.

Böylece, iletim kademesinde de rekabet oluşturma arayışına gidildi. İletim ağının yapısı ve regülasyonu, özelleştirme, rekabet ve regülasyon konulannm en kilit noktası. İletim ağının nasıl işletildiği ve iletim fiyatlarının ne şekilde belirlendiği, bir bütün olarak elektrik sektöründe rekabetin olup olamayacağını önemli ölçüde etkileyen unsurlardır.

İletim ağına, örneğin özel şirketlerin eklemeler yapıp, yapamayacağı, yaparlarsa bu özel eklere başkalarının ulaşımının serbest olup olmadığı konulan rekabetle çok yakından ilişkili konulardır.

Arjantin örneği

Koşulları ve boyutunun Türkiye’ye görece benzerliği bakımrndan, Arjantin örneğine elektrik sektöründe 1980 sonrasr yaşanan gelişmeler açısından bakmakta yarar olacaktır.

Arjantin, elektrik sektöründe yeniden yapılanma sürecine oldukça geç girdi.

1992 yrhndan sonra yapılmaya başlanan değişikliklerle sektörde dikey ayrıştırmaya gidilmiş, üretim ve dağıtım aşamalarına rekabet sokma arayışına girildi. Üretim kademesi için tam rekabet öngörülerek, Şili örneğinde gördüğümüz gibi, alrm ve satımrn gerçekleştiği bir toptan elektrik piyasası oluşturuldu. Arjantin örneğini daha önce gözden geçirdiğimiz uygulamalardan ayıran nokta, üretici şirketlerin doğrudan ve dolaylı olarak kontrol ettikleri toplam pazar payınrn yüzde 15 ile srnırlandrrılmasrdır.

Ayrıca, sektörde dikey birleşmeler, yani üretici şirketlerin sektörün diğer kademelerindeki şirketlerle birleşmeleri, açık bir şekilde yasaklandı. Yani rekabetin tesis edilmesinin yanı sıra devam etmesi hususuna da dikkat edilmeye çalışıldı. İletim aşamasında, Şili’de olduğu gibi, karşrlaştırmalr rekabet aracılığryla marjinal iletim maliyetlerinin daha düşük gerçekleşeceği beklentisi ile, ülke birden fazla iletim ağına bölündü.

Arjantin’deki uygulamanın bir taraftan İngiltere deneyiminden esinlenirken, bir taraftan da oradaki hataları tekrarlamamaya çalıştığını görüyoruz. Piyasaya girişteki tam serbestliğine rağmen İngiltere’de başlangıçtaki büyük üretici şirketlerin pazar hakimiyeti bir türlü krnlama-dı. Arjantin, en çok yüzde 15 piyasa payı kuralı ile piyasa hakimiyeti oluşmasını doğrudan engellemeyi hedefledi.